Medieval Manuscripts in Flemish Collections (MMFC)

Het project Medieval Manuscripts in Flemish Collections: 1000 jaar handschriften in kaart gebracht brengt middeleeuwse handschriften in Vlaams bezit op een gestandaardiseerde en gecontroleerde wijze in kaart. We bundelen beschikbare literatuur, we beschrijven de collecties in situ en vragen hulp via crowdsourcing. We maken alle data via één centrale en duurzame online toegang vindbaar, toegankelijk, interoperabel en herbruikbaar voor de cultureel-erfgoedgemeenschap in Vlaanderen en daarbuiten.

Wil je zoeken in MMFC? Ga dan naar mmfc.be.

Achtergrond

Middeleeuwse handschriften zijn pronkstukken in onze erfgoedbibliotheken. Ze zijn historisch zeer waardevol en soms erg attractief, ook vanuit internationaal oogpunt. Vlaanderen speelde in de middeleeuwen dan ook een bijzondere rol – zowel kwantitatief als kwalitatief – met beroemde centra, zoals de Duinenabdij, Brugge, Gent en Brussel. Via handelsrelaties en religieuze ordes kwamen hier eveneens prachtige geschriften uit andere contreien terecht.

Op basis van oude repertoria zoals Bibliotheca Neerlandica Manuscripta weten we dat tientallen kleine en grotere organisaties in Vlaanderen minstens 2500 geschriften bezitten die minder gekend zijn. Vooral bij kleinere instellingen is registratie urgent, omdat dit het risico verkleint dat waardevolle stukken ongemerkt verdwijnen. Bij grote instellingen is er minder gevaar, omdat zij meestal over gedrukte catalogi van hun collecties beschikken.

Deze naslagwerken hanteren echter verschillende afbakeningen en de informatie is soms verouderd en onvolledig. Bovendien hebben deze instellingscatalogi meestal een focus op de bibliografische gegevens en de inhoud van de handschriften, terwijl ook codicologische en kunsthistorische informatie nodig is voor erfgoedbeheer en onderzoek. De bestaande digitale catalogi zijn zelden aangepast om deze complexe materialen adequaat te beschrijven. Ook ontbreekt hiervoor vaak de nodige expertise.

Aanlevering op eigen kracht van collectiedata aan andere platformen (bijv. het CERL Portal) voor de meeste bibliotheken te hoog gegrepen. Dit alles bemoeilijkt het wetenschappelijk onderzoek en vermindert de internationale positionering van onze collecties en hun zichtbaarheid bij het brede publiek.

Ten slotte is registratie is een voorwaarde om via individuele of collectieve initiatieven over te gaan tot collectieafspraken, tentoonstellingen, waardering, conservering of digitalisering.

Project

Medieval Manuscripts in Flemish Collections (MMFC) zal – naar analogie met initiatieven in onze buurlanden – de Vlaamse handschriften toegankelijk maken in een gestandaardiseerde onlinedatabank. We brengen nieuwe en reeds beschikbare informatie samen in één digitale toepassing, verifiëren die en vullen verder aan. Die data worden op hun beurt gedeeld met de brede cultureel-erfgoedgemeenschap, bv. door aggregatie naar andere platformen.

Kwaliteitsvolle registratie van handschriften vereist een hoge graad van expertise. Een gespecialiseerde medewerker zal ter plaatse elk document analyseren (o.a. het bepalen van het correcte aantal bladen, codicologische eenheden, omvang van katernen, aantal kopiisten, soort en aantal illustraties, enz.) en deze bevindingen registreren, ondersteund door experts.

De focus ligt op de middeleeuwse handschriften die in Vlaanderen bewaard worden. Daarmee bedoelen we handgeschreven documenten uit de periode tussen 600 en 1600, ongeacht hun vorm (codex, rol, ongebonden katernen), hun drager (papyrus, perkament, papier) en hun taal. Louter administratieve stukken zijn uitgesloten. Losse fragmenten worden wel meegenomen, maar privé-aantekeningen in gedrukte werken niet.

Het project realiseert doelstellingen rond 3 lijnen.

Lijn 1 - Collectieregistratie

Hoofddoel van het project is het realiseren van een volledige, autoritatieve databank van middeleeuwse handschriften uit de periode 600 - 1600 die bewaard worden in Vlaamse collecties. Daarin wordt ook de reeds gekende informatie bijeengebracht, waaronder de data uit de niet langer toegankelijke databank van Illuminare die via dit project duurzaam geborgd worden. De gegevens verhogen de efficiëntie en effectiviteit van het erfgoedbeheer bij oa. de conservering, de digitalisering, het maken van collectie-afspraken, de waardering, de vindbaarheid en de bruikbaarheid van de Vlaamse handschriftencollecties. Hiermee sluiten we aan bij gelijkaardige initiatieven in de ons omringende landen en zetten we prestigieus erfgoed internationaal in de kijker. De registratie verhoogt onze kennis en verlaagt de kans dat dit erfgoed (uit ons land) verdwijnt. We kiezen voor een aanpak die op relatief korte tijd een maximaal resultaat oplevert.

Fase 1-Voorbereiding

We bepalen over hoeveel en welke handschriften het precies gaat. Vertrekpunt is de reeds beschikbare informatie (repertoria, catalogi en de uitgebreide documentatie van Illuminare rond miniatuurkunst en iconografie), die we optimaal hergebruiken. Met de selectielijsten maken we een planning voor fase 2. Voor de basisregistratie zetten we een eerste versie van de databank op. De beschrijvingen moeten een vaststaand gegevensmodel, duidelijke beschrijvingsregels en gevestigde authoritybestanden gebruiken. Bij gebrek aan beschrijvingsstandaard definiëren we die binnen het project. Vanwege het internationaal belang van dit erfgoed is de beschrijvings- en documentatietaal het Engels.

Fase 2-Basisregistratie

We creëren voor de handschriften betrouwbare basisbeschrijvingen, in situ aan de hand van het handschrift zelf. Dankzij een basisinvoer met een beperkt aantal verplichte velden (bibliografische beschrijving, trefwoorden en links naar catalogi en gedigitaliseerde werken) hopen we alle handschriften in kaart kunnen brengen. Binnen de planning geven we prioriteit aan organisaties die erfgoedbeheer niet als kerntaak hebben en collecties die kwetsbaar of niet ontsloten zijn. We maken werkfoto’s om beschrijvingen te kunnen verifiëren of om complexe items later te beschrijven. De gegevens zijn meteen online raadpleegbaar in de databank. We maken samen met de beheerders ook (deel)collectiebeschrijvingen voor de Collectiewijzer Erfgoedbibliotheken.

Fase 3-Verdieping

De databank integreren we eind 2020 in de nieuwe opendatahub van de VEB (zie onder lijn 2-Open data en 3-Visievorming). Daar kunnen experts en erfgoedbeheerders beschrijvingen verdiepen met bijkomende informatie, links naar de resultaten van wetenschappelijk onderzoek, enz. Met de basisgegevens en de werkfoto’s zetten we via sociale media een crowdsourcingsinitiatief op om de (internationale) gemeenschap in te schakelen bij het determineren en beschrijven van (stukken van) handschriften of om aanpassingen voor te stellen op basis van hun eigen onderzoek.

Lijn 2 - Open data

Om hun rol bij erfgoedbeheer en onderzoek te kunnen spelen moeten de verzamelde gegevens optimaal ter beschikking worden gesteld. De betrouwbare gegevens over middeleeuwse handschriften in Vlaams bezit worden daarom als open data via één centraal instrument vindbaar, toegankelijk, interoperabel en vrij herbruikbaar gemaakt voor de cultureel-erfgoed- en onderzoeksgemeenschap in Vlaanderen en daarbuiten.

Het rechtenvrij aanbieden van data is maar één stap in de richting van open data. Vorm en inhoud moet zijn afgestemd op de noden van de gebruiker, de gegevens moeten vindbaar zijn via eenvoudige zoekacties, de drempels voor hergebruik moeten zo laag mogelijk zijn, de data moet duurzaam toegankelijk zijn en gebruikers moeten actief worden uitgenodigd tot hergebruik.

Fase 1–Realisatie basisfaciliteiten voor open data

Bij het opzetten van de eerste versie van de databank kiezen we meteen voor een oplossing die open data als vertrekpunt neemt. Van bij het begin van de registratie zullen de data vrij online beschikbaar en downloadbaar zijn, via persistente URI’s. We zorgen ook van bij het begin dat URI’s naar relevante gegevens in autoritatieve datasets worden opgenomen in records en authority’s.

Fase 2–Zichtbaarheid en vindbaarheid verhogen

We brengen de data naar zo veel mogelijk bijkomende platforms. We vermelden de dataset in relevante opendatadirectories.

Fase 3–Realisatie uitgebreide faciliteiten voor linked open data

We implementeren het ontwikkelpad voor MMFC dat het resultaat is van lijn 3–Visievorming om te komen tot een optimale linked open data-infrastructuur. De MMFC-databank wordt daarbij geïntegreerd in de nieuwe opendatahub van de VEB.

Lijn 3 - Visievorming

De vzw Vlaamse Erfgoedbibliotheken zette van bij haar oprichting sterk in op digitale technologie. Na tien jaar stellen we vast dat onze data in silo’s zitten, dat het onderhoud van onze databanken duur is en dat onder invloed van de technologische ontwikkelingen de noden van onze klanten veranderd zijn. De ontwikkeling van MMFC resulteert in nieuwe investeringen en kosten op de lange termijn. We grijpen dit aan om binnen de organisatie grondig na te denken over onze diensten, de optimalisatie van onze infrastructuur en het openstellen van onze gegevens.

Fase 1–Ontwikkeling visie op de digitale dienstverlening

Samen met stakeholders brengen we onze digitale dienstverlening (instrumenten en data) kritisch in kaart. Specifiek voor MMFC willen we weten hoe we die duurzaam inzetten:

• als centrale toegang op Vlaamse handschriften
• als dé autoritatieve bron voor informatie over middeleeuwse handschriften in Vlaamse collecties
• op interoperable wijze in de wereldwijde linked open data cloud

We onderzoeken de behoeften van verschillende gebruikersgroepen. We kijken naar maatschappelijke trends, technologische ontwikkelingen, internationale voorbeelden en het beleid van de Belgische overheden. We baseren ons onder andere op de visienota Een Vlaams cultuurbeleid in het digitale tijdperk van de Vlaamse minister van Cultuur, de FAIR Principles voor het beheer van (wetenschappelijke) data en het rapport Aanbevelingen over open data in de cultuursector van de Taaluniecommissie Digitaal Erfgoed. We kijken waar meer synergie mogelijk is en of efficiëntiewinsten te behalen zijn.

Fase 2–Operationalisering visie in ontwikkelpaden

Op basis van een SWOT formuleren we verschillende beleidsopties die moeten leiden tot keuzes. We implementeren de visie in ontwikkelpaden voor onze digitale diensten (voor het MMCF-project in lijn 2-Open data, fase 3). Het resultaat is een geïntegreerde opendatahub voor alle datasets van de VEB.

Partners

Bij het indienen van de subsidieaanvraag voor het project ondertekenden onderstaande instellingen een partnerverklaring. Het project staat echter open voor elke Vlaamse erfgoedorganisatie die middeleeuwse handschriften in de collectie heeft.

Expertisepartners

• Vlaamse Kunstcollectie
• VRB – Expertisehouders Levensbeschouwelijke Collecties
• Illuminare – Studiecentrum voor Middeleeuwse Kunst

Collectiebeherende organisaties

• Abdij der Norbertijnen van Averbode
• Erfgoedsite Abdij van Park, Leuven
• Bibliotheek Hasselt Limburg
• Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, Antwerpen
• Grootseminarie Brugge
• Maurits Sabbebibliotheek (KU Leuven Bibliotheken)
• Museum Mayer van den Bergh, Antwerpen
• Museum Plantin-Moretus, Antwerpen
• Musea Brugge
• M – Museum Leuven
• Openbare Bibliotheek Brugge
• Rijksarchief Brugge
• Rijksarchief Kortrijk
• Ruusbroecgenootschap (Universiteit Antwerpen)
• Sint-Salvatorskathedraal, Brugge
• Stadsarchief Gent/De Zwarte Doos
• Gemeentearchief Kontich
• Stadsarchief Mechelen
• Stichting Jean van Caloen, Loppem
• Universiteitsbibliotheek Antwerpen
• Universiteitsbibliotheek Gent
• KU Leuven Bibliotheken

Subsidies

De Vlaamse overheid stelde voor dit project een subsidie van 109.500 euro ter beschikking.