Haalbaarheidsonderzoek ‘Deponering van digitale publicaties uit Vlaanderen’
Steeds meer publicaties worden niet meer op een fysieke drager uitgebracht maar verschijnen enkel online. Op basis van onderzoek uit 2012 blijkt echter dat een gecoördineerde werking rond het systematisch verzamelen en beheren van born-digital publicaties uit Vlaanderen op dit ogenblik ontbreekt.1 Digitale publicaties verdwijnen haast even snel als ze verschijnen, waardoor een ‘digitaal zwart gat’ in ons collectief geheugen ontstaat.
In 2013 zei Vlaams minister van Cultuur Joke Schauvliege daarover: 'Veel meer nog dan bij papieren publicaties is het achteraf verzamelen van digitale publicaties problematisch. Met de systematische verwerving en duurzame bewaring van dit materiaal in erfgoedinstellingen, moeten we voorkomen dat zeer veel born-digital publicaties op korte termijn onherroepelijk zouden verdwijnen.'
Haalbaarheidsonderzoek
Een kader voor het systematisch deponeren van digitale publicaties kan dit helpen voorkomen. Om hiervoor adequate beleidsacties en een gecoördineerde werking te ontwikkelen, is een grondig onderzoek noodzakelijk naar de mogelijkheden voor de deponering van digitale publicaties uit en over Vlaanderen.
Het departement Cultuur, Jeugd, Sport en Media (CJSM) van de Vlaamse overheid heeft daarom eind 2013 een opdracht uitgeschreven voor een onderzoek dat kan dienen als vertrekpunt voor het realiseren van een sluitend kader voor de deponering van digitale publicaties.
De Vlaamse Erfgoedbibliotheek heeft gereageerd op deze opdracht en is door het departement geselecteerd om het onderzoek uit te voeren. Het rapport is in december 2014 opgeleverd aan de opdrachtgever en in juni 2015 vrijgegeven voor publicatie.
Fasering
Het onderzoek bestond uit vier fasen:
- Via bureauonderzoek brengen we relevante literatuur, bestaand onderzoek en buitenlandse voorbeelden in kaart. Die gebruiken we om een aantal definities te formuleren en om aandachtspunten voor een sterkte-zwakteanalyse van de huidige situatie te formuleren.
- Via bureauonderzoek en een enquête bij de diverse stakeholders maken we een sterkte-zwakteanalyse op van de huidige situatie en brengen we de haalbaarheid van de deponering van digitale publicaties uit Vlaanderen in kaart.
- De analyse stofferen we met een meer intensieve studie van enkele buitenlandse praktijkgevallen, die we ook gebruiken om mogelijke oplossingen aan te reiken voor de uitdagingen rond digitale publicaties uit Vlaanderen.
- Op basis van de sterkte-zwakteanalyse en de praktijkgevallen werken we één of meerdere procesmodellen voor een haalbaar kader uit. Deze modellen toetsen we af en verfijnen we via focusgroepen van experts en stakeholders.
Onderzoeksteam
Het onderzoek werd uitgevoerd door Sam Capiau (Vlaamse Erfgoedbibliotheek), daarbij ondersteund door prof. dr. Pierre Delsaerdt (Universiteit Antwerpen, Informatie- en Bibliotheekwetenschap), David Coppoolse (Vlaamse Erfgoedbibliotheek), An Renard (Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience) en Eva Wuyts (Vlaamse Erfgoedbibliotheek). Joris Deene (Samenwerkingsverband Auteursrecht & Samenleving) was juridisch adviseur.
Stuurgroep
Het onderzoek werd begeleid door een stuurgroep met vertegenwoordigers van het beleidsdomein CJSM, het agentschap Kunsten en Erfgoed, het agentschap Sociaal-Cultureel Werk voor Jeugd en Volwassenen, Boekenbank, Bibnet, Mediargus, de Vlaamse Auteursvereniging, de Vlaamse Uitgeversvereniging en het Vlaams Instituut voor Archivering (VIAA).
Rapport
Deponering van digitale publicaties uit Vlaanderen. [Deel 1:] Een haalbaarheidsonderzoek door de Vlaamse Erfgoedbibliotheek in opdracht van de Vlaamse overheid. v1.3 - 2015-11-18 ed. Antwerpen: Vlaamse Erfgoedbibliotheek, 2015.
Conclusies en aanbevelingen
De ondervraagde stakeholders zijn het er erover eens dat er ook bij ons een systematisch verzamel- en bewaarbeleid nodig is, om te vermijden we ons collectieve geheugen verliezen. Bovendien dringt de tijd: steeds meer publicaties verschijnen alleen nog online en worden dus niet meer op papier verzameld.
De consensus is dat alleen een wettelijk verankerd beleid voldoende garanties biedt op naleving. De belanghebbenden vragen wel om voldoende inspraak in het wetgevende proces. Alleen zo kan een evenwicht worden bereikt tussen de belangen van de rechthebbenden (auteurs en uitgevers) en de maatschappij (de burgers).
Welke overheid (federaal of Vlaams) zich hiermee moet bezighouden is minder duidelijk. Een deponeringskader voor digitale publicaties is een logische aanvulling van het huidige ‘papieren’ depot van de Koninklijke Bibliotheek van België. Cultuur is dan weer een regionale bevoegdheid. Overleg tussen de beide niveaus is noodzakelijk om tot een oplossing te komen.
Het onderzoek leert dat de aanpassing van de depotwetgeving in het buitenland vaak meerdere jaren in beslag nam. In tussentijd werden steeds piloot- of proefprojecten opgestart om te leren hoe digitale publicaties zo efficiënt mogelijk verzameld en bewaard kunnen worden.
Zo'n testfase kan het wetgevende initiatief voeden met good practices. De onderzoekers en de begeleidende stuurgroep bevelen daarom aan dat Vlaanderen een soortgelijke proeftuin opstart.
Vervolgtraject
De Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience vroeg in maart 2015 samen met de Vlaamse Erfgoedbibliotheek, het Vlaams Instituut voor Archivering (VIAA) en Bibnet een subsidie aan om een proeftuinproject te ontwerpen. De aanvraag werd goedgekeurd en gehonoreerd met een bedrag van 62.280 euro. Het project werd in september 2015 opgestart.
In het traject willen we een concrete oplossing uitwerken voor het systematisch verzamelen en duurzaam bewaren van een beperkte groep e-publicaties, gepubliceerd door commerciële uitgeverijen in de Vlaamse regio. Het kan dienen als een opstap naar een wettelijke of uitgebreide strategie op de lange termijn.
- 1. De wet van de remmende achterstand. Preservering, conservering, ontsluiting en digitalisering in Vlaamse erfgoedbibliotheken In Armarium. Publicaties voor erfgoedbibliotheken. Antwerpen: Vlaamse erfgoedbibliotheek vzw, 2012.