Primeur. Reddingsproject voor bedreigd Vlaams krantenerfgoed
De Vlaamse Erfgoedbibliotheken en meemoo coördineren samen het project Primeur, waarbinnen meer dan 600.000 pagina's bedreigd Vlaams krantenerfgoed wordt gedigitaliseerd. De kranten worden ook machineleesbaar gemaakt (OCR), duurzaam gearchiveerd en zo mogelijk vrij online toegankelijk gemaakt. Primeur is het krantenproject binnen GIVE (Gecoördineerd Initiatief voor Vlaamse Erfgoeddigitalisering). Het project wordt uitgevoerd met middelen van het Relanceplan Vlaamse Veerkracht en in samenwerking met acht erfgoedinstellingen.
Dringende digitalisering
België was pionier op het vlak van persvrijheid. Die vrijheid was verankerd in de grondwet en resulteerde in een ruim en divers persveld: zowel kwantitatief (rond 1900 tellen we ruim 100 dagelijkse kranten) als qua ideologie, religie en taal. Dit maakt dat kranten een onmisbare bron zijn voor (cultuur)historisch onderzoek, niet alleen voor wetenschappers maar bijvoorbeeld ook voor journalisten, taalkundigen, amateuronderzoekers en genealogen.
Kranten zijn echter niet gedrukt voor de eeuwigheid. Verzuring van papier maakt hun drager instabiel, vooral bij pers uit de periode 1850-1950. Veelvuldige raadpleging zorgt onvermijdelijk voor bijkomende schade. Digitalisering is hiervoor dé oplossing.
Vlaamse erfgoedbibliotheken en archieven bevatten een grote hoeveelheid historische kranten. Een recente, voorzichtige schatting stelt dat een werkvoorraad van minstens twintig miljoen pagina’s nog gedigitaliseerd zouden moeten worden. Met de middelen van het relanceplan maakt Vlaanderen een begin met landelijke krantendigitalisering op grote schaal. Tegen eind 2023 moeten minstens 630.000 krantenpagina’s gedigitaliseerd zijn.
De nadruk ligt daarbij op de kwetsbaarste Vlaamse krantentitels. Broze kranten met verzuring lopen bij raadpleging gemakkelijk schade op, soms met informatieverlies tot gevolg. En vaak zijn de bedreigde kranten in maar één collectiebeherende instelling bewaard. Het verlies van de inhoud wordt helaas met de dag dreigender. Voor heel wat krantenreeksen is het nu of nooit voor digitalisering.
Structurele samenwerking
Trekkers van het project zijn meemoo en de Vlaamse Erfgoedbibliotheken. Ze coördineerden enkele jaren geleden Nieuws van de Groote Oorlog, een landelijk project voor de digitalisering van kranten uit de Eerste Wereldoorlog. Beide organisaties werken ook al samen aan Nieuwe Tijdingen, een driejarig project waarbinnen ze de voorwaarden creëren voor een programma voor het behoud van het volledige Vlaamse krantenerfgoed.
Nieuwe Tijdingen realiseert onder meer een plan voor langlopende en grootschalige digitalisering, een volledige inventaris van het nog te digitaliseren Vlaamse krantenerfgoed en een analyse van de fysieke conditie van kranten in Vlaamse collecties. Het brengt bestaande digitale krantencollecties samen en realiseert de hoogwaardige ontsluiting van gedigitaliseerde kranten. Nieuwe Tijdingen zorgt er dus voor dat de historische kranten die binnen Primeur worden gedigitaliseerd ook optimaal ter beschikking kunnen worden gesteld, samen met in het verleden of in de toekomst gedigitaliseerde kranten.
Projectfases
Het project Primeur bestaat uit meerdere fases, uitgevoerd in nauwe samenwerking met collectiebeheerders. De digitalisering zelf (incl. scanning en OCR-processing) wordt uitgevoerd door een leverancier. Tegen eind 2023 moeten de digitalisering, de creatie van OCR-teksten, de kwaliteitscontrole en de ingest van de digitale bestanden in het digitale archief van meemoo afgerond zijn. De gedigitaliseerde kranten zijn dan klaar voor online ontsluiting.
1. Selectie en procesvoorbereiding
De scope van de te digitaliseren kranten wordt bepaald en de selectiecriteria gedefinieerd. De titelselectie wordt samengesteld, gecontroleerd, geprioritiseerd en in digitaliseringsbatches verdeeld. De selectielijst wordt verder aangevuld met gedetailleerde gegevens in functie van de aanbesteding en de materiaalvoorbereiding voor digitalisering.
2. Aanbesteding en voorbereiding digitalisering
Normen voor de metadata, beelden en teksten worden bepaald. De lastenboeken worden opgesteld en de aanbestedingsprocedures voor het aanstellen van een digitaliseringspartner en een leverancier voor verpakkingsmateriaal worden uitgevoerd.
3. Materiaalvoorbereiding en nacontrole
Per digitaliseringsbatch worden de te digitaliseren kranten geregistreerd en de fysieke staat van de kranten wordt gecontroleerd. Het verpakkingsmateriaal wordt aangekocht en gedistribueerd. De kranten worden met zorg verpakt en klaargemaakt voor transport. Na scanning wordt het terugkeerde materiaal gecontroleerd.
4. Digitalisering
De kranten worden getransporteerd heen en terug naar het digitaliseringsbedrijf. De digitale scans, de OCR-teksten en de noodzakelijke metadata worden aangemaakt. Checksums en steekproeven worden doorlopend gecontroleerd.
5. Ingest en ontsluiting
De scans en metadata worden in het meemoo-archiefsysteem opgeslagen. Een IIIF-infrastructuur wordt geïmplementeerd voor een performante ontsluiting van de kranten. De gedigitaliseerde kranten worden ter beschikking gesteld voor meemoo en de collectiebeheerders om verder te ontsluiten.
Relanceplan Vlaamse Veerkracht
Primeur wordt gefinancierd vanuit het Relanceplan Vlaamse Veerkracht, met de steun van het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling. Binnen dit plan maakt de Vlaamse Regering vijf miljoen euro vrij voor de digitalisering en digitale registratie van cultureel erfgoed. Maar liefst 2,7 miljoen daarvan gaat naar GIVE, een project dat een belangrijke stap vooruit zet in het digitaal beschikbaar en toegankelijk maken van materiaal uit de Vlaamse culturele collecties.
Naast de digitalisering van historische kranten initieert meemoo met GIVE ook een aantal andere initiatieven:
- De digitalisering van 170.000 kwetsbare en moeilijk toegankelijke fotografische glasplaten.
- Een inhaalbeweging voor de digitalisering van werken op de topstukkenlijst, waaronder ook manuscripten.
- Een onderzoek naar de mogelijkheden voor het automatisch toekennen van metadata aan het audiovisuele materiaal in het meemoo-archief.
Tenslotte lanceert het departement Cultuur, Jeugd en Media van de Vlaamse overheid een extra aanvraagronde in 2021 voor de subsidielijn Inhaalbeweging digitale collectieregistratie.
