22 jaar STCV

Hoe het allemaal begon …

STCV. Bibliografie van het handgedrukte boek zag het levenslicht in het jaar 2000. Aanvankelijk beoogde het project een retrospectieve bibliografie van de Vlaamse boekproductie in de zeventiende en achttiende eeuw tot stand te brengen. Dankzij subsidies van het Max Wildiers-fonds (FWO Vlaanderen) en de Nederlandse Taalunie kon een eerste projectfase van vier jaar worden aangevat. Aangezien op dat moment in Nederland al meer dan twee decennia gewerkt werd aan de Short Title Catalogue Netherlands [4] (STCN) was de keuze voor de STCN-aanpak als model voor het Vlaamse zusterproject vanzelfsprekend. Twee STCV-projectmedewerkers kregen een opleiding in de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag. Ze namen vervolgens de STCN-methode zoveel mogelijk over, zowel op het vlak van de bibliografische beschrijvingsregels als wat de praktische aanpak van het beschrijvingswerk betreft. Ook werd het model aangepast aan de technologische infrastructuur die in 2000 mogelijk was. Omdat in die eerste fase de tijd beperkt was, focusten zij op een duidelijk afgebakend deel van de bewaarde edities. In een zestal collecties beschreven zij Nederlandstalige drukken uit de zeventiende eeuw.

Het eerste decennium

Begin 2004 volgde een korte overgangsperiode waarin gezocht werd naar nieuwe financieringsbronnen. Na enkele maanden keurde de Vlaamse Gemeenschap een aanvraag voor verdere projectondersteuning goed. De STCV-werking kon hierdoor gedurende drie jaar voortgezet worden, waardoor de bibliografie van de zeventiende-eeuwse boekproductie verder aangevuld kon worden met de beschrijving van niet-Nederlandstalige drukken uit een viertal erfgoedcollecties.

In 2007 begon opnieuw een zoektocht naar projectmiddelen. De Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience loste de Universiteit Antwerpen af als onthaalinstelling. De Vlaamse Gemeenschap was bereid om verder financiële steun te verlenen. In de daaropvolgende twee projectjaren werden de selectiecriteria verder verruimd. Zo werden alle Vlaamse drukken uit de periode vóór 1801 die worden bewaard in de stedelijke historische boekencollectie van de stad Mechelen en in de historische collecties van de Universiteit Antwerpen beschreven. In de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience werd de beschrijving van het zeventiende-eeuwse drukwerk verder afgewerkt.

Na tien jaar was de STCV-databank uitgegroeid tot een belangrijk referentiewerk voor de vroegmoderne Vlaamse (of Zuid-Nederlandse) boekgeschiedenis. In september 2009 bevatte de databank al ruim 11.000 editiebeschrijvingen. Sinds datzelfde jaar valt STCV onder het beheer van de Vlaamse Erfgoedbibliotheken vzw. De projectleider en -medewerkers maken vanaf dan ook deel uit van het personeel van de vzw.

Tweesporenstrategie

De jaren die daarop volgden, bleef de kernopdracht van het project ongewijzigd. De databank groeide verder aan tot een zo volledig mogelijk overzicht van de Vlaamse boekproductie vóór 1801. Om dit te verwezenlijken ontwikkelden we een tweesporenstrategie, die we vandaag de dag nog steeds toepassen.

Het eerste spoor richt zich op de systematische verwerking van de collecties van de zes partnerbibliotheken in de STCV-databank. Tussen 2000 en 2009 gingen STCV-projectmedewerkers al aan de slag in verschillende collecties van deze bibliotheken. De historische collecties van de Universiteit Antwerpen zijn zo al volledig verwerkt in de databank. De verwerking van de zeventiende-eeuwse drukken van de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience en de Universiteitsbibliotheek Gent is (zo goed als) voltooid en ook in KU Leuven Bibliotheken voerden we de collectie zeventiende-eeuwse drukken stelselmatig in. 

Omdat we de vroegmoderne boekdrukkunst in de Zuidelijke Nederlanden zo volledig mogelijk in kaart wil brengen, registreren we daarnaast projectmatig collecties oude drukken in talrijke andere Vlaamse erfgoedinstellingen. Door dit tweede spoor werkt de Vlaamse Erfgoedbibliotheken vzw actief aan de verdere ontsluiting van het Vlaamse gedrukte erfgoed in STCV en deelt ze daarbij graag haar kennis en ervaring van 22 jaar STCV-werking. Dat leverde al mooie resultaten op. Zo verwerkten we collecties van het DIVA – Museum voor Edelsmeedkunst, Juwelen en Diamant, het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen, de Plantentuin van Meise, en het Begijnhofmuseum van Turnhout. Ook de historische boekencollecties van de stedelijke archieven in Leuven, Mechelen, Oudenaarde, Turnhout en – sinds dit jaar – Lier kregen hun plaats in de bibliografische databank. 

Een overzicht van de diverse collecties die tot nu toe al (deels) werden verwerkt in de databank, kan je hier [5] terugvinden.

De schildpad slaat haar vleugels uit

Ook in 2022 gaat het registratiewerk in STCV vol overtuiging verder. Het logo en bijbehorende motto van de gevleugelde schildpad kenmerkt ondertussen al 22 jaar de bibliografische databank: traag, maar gestaag.  Er is dan wel nog veel werk voor de boeg, de beschrijving van de Vlaamse boekproductie vóór 1801 vordert systematisch. Zo bevatte de databank in april 2022 al ruim 26.900 editiebeschrijvingen, gebaseerd op de autopsie van meer dan 52.800 exemplaren uit verschillende binnen- en buitenlandse collecties.

Eind 2021 is de registratie van het zestiende-eeuwse drukwerk in de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience definitief van start gegaan. Dankzij  een subsidie van de Vlaamse overheid voor het tweejarige project IMPRESSVM. De wieg van de Vlaamse boekdrukkunst [6] kunnen we nu ook vijftiende eeuwse drukwerk beschrijven in STCV. Dit project tracht namelijk in samenwerking met diverse collectiebeherende instellingen alle in Vlaanderen gedrukte incunabelen of wiegendrukken in kaart te brengen in zowel binnen- als buitenland. Daarbij maken we gebruik van een  toegepast beschrijvingsmodel dat schatplichtig is aan de STCV-methode. Dat vereist immers een specialistische aanpak: bij incunabelen ontbreken vaak de elementen waarop catalografen beroep doen bij collectieregistratie — titelpagina, auteursgegevens, impressum, katernsignaturen, paginering — waardoor gangbare beschrijvingsregels niet altijd bruikbaar zijn.

Samenwerking met partnerbibliotheken

Tussen 2000 en 2009 gingen STCV-projectmedewerkers aan de slag in de collecties van verschillende partnerbibliotheken. De historische collecties van de Universiteit Antwerpen zijn al volledig verwerkt in de databank. De verwerking van de zeventiende-eeuwse drukken van de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience en de Universiteitsbibliotheek Gent is (zo goed als) afgewerkt en ook in de Universiteitsbibliotheek Leuven voerden we de collectie zeventiende-eeuwse drukken stelselmatig in. Tot en met 2023 zullen we hieraan systematisch verder werken. Daarvoor blijft de STCV-projectleider nauw samenwerken met de catalografen van de partnerbibliotheken. Zij vormen tijdelijke teams waarin de verschillende taken van de STCV-beschrijvingsprocedure [7] worden verdeeld.

Momenteel zijn we aan de slag in de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, waar we de zestiende verder verwerken. Deze missing links in de STCV-databank zullen wij dus zo snel mogelijk wegwerken.

Samenwerking met Vlaamse erfgoedbibliotheken

De collecties van de partnerbibliotheken bevatten een behoorlijk deel van het gedrukte Vlaamse erfgoed. Toch mogen we de talrijke andere grote en kleinere erfgoedbibliotheken in Vlaanderen niet vergeten. Deze instellingen bevatten enerzijds nog veel meer exemplaren en edities, zonder dewelke het STCV-project de doelstelling om een zo volledig mogelijke bibliografie van het handgedrukte boek in Vlaanderen samen te stellen onmogelijk kan waarmaken. Anderzijds zijn nogal wat Vlaamse erfgoedcollecties minder goed of zelfs helemaal niet ontsloten en ontbreken de middelen om de ontsluiting op eigen kracht te realiseren. Samenwerkingsprojecten bieden voordelen voor zowel de STCV als de deelnemende erfgoedbibliotheken. De STCV-databank groeit naar volledigheid door belangrijke delen van de Vlaamse erfgoedcollecties te ontsluiten. De voordelen voor de projectpartners kunnen als volgt kort samengevat worden.

• Een aanzienlijk deel van de collectie wordt op een hoogwaardige manier ontsloten in de STCV-databank. In de meeste erfgoedcollecties vormen de Vlaamse drukken een belangrijk deel van het boekenbezit. De ontsluiting van deze drukken in samenwerking met de STCV kan voor minder goed ontsloten erfgoedcollecties van groot belang zijn. Maar ook voor collecties die wel al over degelijke catalogi beschikken, kan een STCV-project nog tot aanzienlijke aanvullingen en verbeteringen leiden.
• De catalografen verwerven expertise en ervaring in een bibliografische methode die specifiek gericht is op het beschrijven van oude drukken. Deze kennis kan nadien ook verder toegepast worden, bv. bij het verder ontsluiten van de niet-Vlaamse drukken van de collectie.
• Verwerking in de databank van de Short Title Catalogus Vlaanderen verhoogt de zichtbaarheid van een erfgoedcollectie. Hoe langer hoe meer groeit de STCV-databank uit tot een gedeelde catalogus voor de collecties Vlaamse drukken van verschillende belangrijke erfgoedbibliotheken. Gebruikers van de STCV kunnen via de databank ook eenvoudig exemplaren lokaliseren in de opgenomen collecties. Verwerking in de STCV betekent dan ook een verbetering van de toegankelijkheid van een collectie.
• Verwerking in de STCV-databank betekent ook een erkenning van het belang en de waarde van een erfgoedcollectie. De lijst van de in de STCV verwerkte erfgoedbibliotheken bevat een hele reeks belangrijke instellingen die samen een aanzienlijk deel van het gedrukte Vlaamse erfgoed bewaren.

Om een duidelijk kader te scheppen voor dergelijke samenwerkingsprojecten te scheppen, werkte de VEB een Vademecum voor een STCV-projectfase [8] uit. Het vademecum bevat een toelichting bij de noodzakelijke voorwaarden om een samenwerkingsproject te kunnen starten. Daarnaast worden ook de middelen opgelijst die door de Vlaamse Erfgoedbibliotheek en de externe partner in het project worden samengebracht. Het document bevat ook een overzicht van de verschillende stappen die in de voorbereiding en de uitvoering van een samenwerkingsproject genomen worden. Voor verdere informatie kan je je steeds richten tot stcv@vlaamse-erfgoedbibliotheek.be [9].

Sinds mei 2021 werkt STCV samen met Museum M (Leuven) voor de verwerking van een 505-tal Vlaamse drukken. De samenwerking maakt deel uit van een groter project dat Museum M uitwerkt om voor het eerst zijn diverse collectie gebonden grafiek (oude drukken, handschriften en prentenalbums) volgens een duurzaam protocol te registreren, digitaliseren en ontsluiten.

STCV-workshop

Beide sporen van de tweesporenstrategie die de basis vormen voor de werking van de STCV mikken op een nauwere samenwerking tussen de VZW Vlaamse Erfgoedbibliotheken en de STCV-projectleider enerzijds en de erfgoedbibliotheken en hun medewerkers anderzijds. In plaats van een permanent team van STCV-projectmedewerkers dat van de ene collectie naar de andere trekt, zullen er tijdelijke teams worden samengesteld waarin de STCV-projectleider van de VEB en catalografen van de erfgoedbibliotheken samenwerken voor de verwerking van een bepaalde collectie in de STCV-databank. Een noodzakelijke voorwaarde is dan natuurlijk wel dat die catalografen vertrouwd zijn met de bibliografische methode van de STCV. Daarom organiseert de VZW Vlaamse Erfgoedbibliotheken om de vier jaar een vierdaagse workshop.

Dag 1: Geschiedenis en projectmanagement van de STCV

De eerste dag staat gewoonlijk volledig in het teken van het project management van de STCV. In een eerste sessie maken de deelnemers kennis met het project en de verwezenlijkingen van de afgelopen twintig jaar, gevolgd door een uiteenzetting van de toekomstplannen voor de STCV, waarin de opname van de STCV in de werking van de VEB en de tweesporenstrategie centraal staan.

Na de middag wordt dit alles een stuk concreter gemaakt. Aan de hand van het Vademecum voor een STCV-projectfase [8] lopen we de verschillende stappen in de voorbereiding en uitvoering van een samenwerking in het kader van de STCV over. Daarbij pakken we heel concrete vragen aan: welke middelen zijn er nodig? Wie doet precies wat? Welke formaliteiten moeten vervuld worden? Hoe worden selectielijsten best opgemaakt? We geven hierbij meer uitleg over de STCV-procedures, de samenwerking tussen de verschillende medewerkers, de voordelen van verwerking van collecties in de STCV, maar ook de organisatorische impact van deelname aan het STCV-project op de lopende werking van een bibliotheek.

Dag 2-4: Bibliografische methode van de STCV in theorie en praktijk

Tijdens de volgende drie dagen dompelen we de deelnemers onder in een intensieve STCV-training. In opeenvolgende sessies komen theoretische uiteenzettingen aan bod over de verschillende onderdelen van het STCV-regelwerk. De focus ligt daarbij op de belangrijkste principes en op de punten waar de STCV-methode afwijkt van andere gangbare bibliografische beschrijvingsmodellen die door catalografen in de erfgoedbibliotheken worden gebruikt. Hoe wordt een titel correct getranscribeerd? Waar kan men gegevens over auteurs, drukkers, data en plaats van uitgave vinden? Hoe wordt de opbouw van een boek vertaald in een collatieformule? Wat is een vingerafdruk en hoe wordt die samengesteld? Welke STCV-descriptoren zijn er om inhoud en typografische kenmerken van edities te beschrijven? Welke noten worden er aan een STCV-beschrijving toegevoegd? Al deze vragen worden aan de hand van talrijke voorbeelden beantwoord.

Vervolgens gaan de deelnemers aan de slag met oude drukken om de STCV-methode in de praktijk te oefenen. Een zorgvuldige selectie van werken uit de collecties van de partnerbibliotheken ligt daarvoor klaar voor beschrijving. Het is dan aan de deelnemers zelf om de addertjes onder het bibliografische gras te ontdekken. Gewapend met de gedrukte [10] en digitale [11] STCV-handleiding, een potlood, loodveters en geodriehoekjes - onmisbaar voor het opnemen van de STCV-vingerafdruk - wordt getracht om zo volledig mogelijke STCV-beschrijvingen op papier te zetten. Dat betekent in het begin vooral veel bladeren en scrollen door de handleiding, terwijl de STCV-projectleider vragen beantwoordt. Stukje per stukje krijgen de beschrijvingen zo vorm, zodat nadien de afgewerkte beschrijvingen kunnen worden doorgeschoven naar de buurman of -vrouw voor controle.

Kennis delen en netwerken uitbouwen

De workshops van de afgelopen jaren waren zeker en vast een succes. Deze trend willen we dan ook verderzetten. Deelnemers zetten zo immers een stevige eerste stap gezet als STCV-beschrijver, waardoor het in de komende jaren bij samenwerkingsprojecten met de deelnemende erfgoedbibliotheken een stuk eenvoudiger zal zijn om in korte tijd lokale medewerkers tot tijdelijke STCV-medewerkers op te leiden. De lunch- en koffiepauzes bieden bovendien een ideale gelegenheid om van gedachten te wisselen over de werking van de vertegenwoordigde bibliotheken en om te polsen naar eventuele mogelijkheden om samen te werken in het kader van de STCV. Ook op deze manier is de STCV-workshop dus een goede eerste stap naar de opening van het tweede spoor van de toekomststrategie voor de STCV. We mikken op het begin van 2022 voor een nieuwe editie.

Wat kan je in de STCV vinden?

De STCV-databank is een voortdurend work in progress. Wij vullen de databank dagelijks verder aan met nieuwe editiebeschrijvingen en exemplaren die als dubbel aan bestaande beschrijvingen worden toegevoegd. De laatste jaren hebben we ook de selectiecriteria die bepalen of een editie al dan niet kan worden opgenomen sterk verruimd. In principe nemen we nu alle uitgaven die in Vlaanderen (inclusief Brussel) voor 1801 gedrukt werden of te koop werden aangeboden op in de databank.

De uitgebreide selectiecriteria betekenen niet dat we tijdens een STCV-projectfase in een bepaalde erfgoedbibliotheek steeds alle Vlaamse drukken uit de zeventiende en achttiende eeuw opnemen. De beperkte looptijd van elke projectfase en de grote omvang van bepaalde collecties maken het vaak noodzakelijk om per projectfase slechts een duidelijk afgebakend deel van de gehele collectie te verwerken. De voorbije jaren focusten we in verschillende collecties op de zeventiende eeuw. Ook hanteerden we soms een taalcriterium waarbij wel de Nederlandstalige en niet de anderstalige drukken konden verwerkt worden. Ten slotte kon bij sommige projectfases slechts een deel van het vooropgestelde corpus verwerkt worden. Het wegwerken van deze missing links is een prioriteit voor de STCV-werking in de komende jaren. Welk deel van de collectie er precies verwerkt is in de STCV-databank, verschilt dus van bibliotheek tot bibliotheek.

Sinds de tweede, herziene uitgave van de Handleiding voor de Short Title Catalogus Vlaanderen [10] uit 2005 hebben we de selectiecriteria die bepalen of een uitgave al dan niet wordt opgenomen in de STCV-databank grondig uitgebreid. De belangrijkste wijzigingen stippen we hieronder aan.

Afbakening in tijd

Sinds 2007 beschrijven we niet enkel zeventiende-eeuwse drukken. Het tijdscriterium werd met een eeuw uitgebreid zodat we alle drukken uit de periode voor 1801 kunnen opnemen. Ook werken die slechts gedeeltelijk of vermoedelijk uit deze periode stammen, nemen we op.

Afbakening in ruimte

De STCV-databank bevat beschrijvingen van drukken die in huidig Vlaanderen (inclusief Brussel) werden gedrukt of te koop aangeboden. Anders dan voorheen nemen we dus ook werken met een dubbel impressum, wanneer een van de twee drukkersadressen niet tot dit grondgebied behoort, op. Dit is bv. het geval voor Franse drukken met een impressum dat verwijst naar een Brusselse boekhandelaar of boeken met op de titelpagina niet alleen een Noord-Nederlands drukkersadres, maar ook een Antwerps verkoopsadres. Zelfs wanneer dergelijke drukken al zijn opgenomen in de STCN maken we een nieuwe beschrijving aan, uiteraard met een referentie naar de STCN-beschrijving.

Materiële criteria

In de Handleiding [10] worden nog een aantal categorieën van drukken uitgesloten van opname in de STCV: de eenbladdrukken, de couranten en tijdschriften en de atlassen en verzamelingen gravures. Voor de twee eerste types werkten we ondertussen aanvullingen op het STCV-regelwerk uit, zodat deze ook kunnen ingevoerd worden. In de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience beschreven we zo in 2009-2010 al enkele honderden eenbladdrukken met ordonnanties van de Antwerpse stadsmagistraat uit de periode 1600-1630. Uit dezelfde collectie voegden we ook een aantal jaargangen van de krant van Abraham Verhoeven, de Antwerpse krantenpionier uit het begin van de zeventiende eeuw, aan de databank toe.

Voor atlassen en verzamelingen gravures blijft de aanpak gehandhaafd: we nemen ze enkel op, indien ze typografische onderdelen bevatten. In dat geval krijgen deze onderdelen een exhaustieve beschrijving, terwijl de toegevoegde gravures enkel vermeld worden.

De STCV-methode

Om een omvangrijk bibliografisch project als STCV. De bibliografie van het handgedrukte boek op een verantwoorde manier te ontwikkelen, is een degelijke methodologische onderbouw nodig. Niet alleen de uitgebreide bibliografische beschrijvingsregels als basis maar ook de strikte organisatie van de verwerking van exemplaren in de databank moeten garanderen dat de STCV aan hoge kwaliteitseisen voldoet. Alleen zo kan de databank op lange termijn verder uitgebouwd worden tot een instrument dat de Vlaamse erfgoedcollecties op een hoogwaardige manier ontsluit en bovendien diepgaand wetenschappelijk onderzoek van het gedrukte Vlaamse erfgoed mogelijk maakt. In onze digitale handleiding [11] vind je hierover alle informatie.

Documentatie en nuttige links

Een gedetailleerde uiteenzetting van het STCV-regelwerk vind je op twee manieren. Enerzijds kan je beroep doen op de uitgeschreven Handleiding voor de Short Title Catalogus Vlaanderen [10] en anderzijds kan je terecht op de Engelstalige digitale handleiding [11].

Daarnaast publiceerden STCV-projectmedewerkers in de afgelopen jaren een aantal artikels en bijdragen die niet alleen handelen over de aanpak en de methode van de STCV maar ook tonen hoe gegevens uit de STCV in (boek)historisch onderzoek kunnen gebruikt worden. Van 2004 tot 2008 verscheen de STCV Nieuwsbrief waarin verslag werd gedaan van de voortgang van het project.  Ook verschillende andere auteurs schreven hun visie op het project neer. Ten slotte vind je ook een lijst met links naar andere bibliografische projecten, elektronische databanken en websites die regelmatig geconsulteerd worden door de STCV-projectleider.

STCV. De bibliografie van het handgedrukte boek