een abc van erfgoedbibliotheken

Alle erfgoedbibliotheken hebben hun eigen thematisch of regionaal collectieprofiel. Met doordachte aankopen en een uitgekiend schenkingenbeleid wordt hun verzameling uitgebouwd en verrijkt.

Vele erfgoedbibliotheken zijn schatplichtig aan de gedrevenheid van bibliofiele verzamelaars. Ook hedendaagse bibliofiele uitgaven in een bijzondere uitvoering worden er zorgvuldig bewaard.

Het bezit van een bibliotheek wordt volgens strikte regels beschreven in een catalogus. Vroeger gebeurde dit op steekkaarten die in speciale kasten terechtkwamen. Wie vandaag een publicatie wil terugvinden kan de online catalogus meestal van thuis uit raadplegen.

Om collecties beter te beschermen en te ontsluiten worden belangrijke, kwetsbare of veel gebruikte stukken gedigitaliseerd. Het origineel hoeft niet langer gehanteerd te worden en de digitale kopie kan via het web wereldwijd beschikbaar worden gesteld. Dankzij automatische tekenherkenning wordt de tekst doorzoekbaar.

In hun boeken kleven of stempelen verzamelaars vaak een ex libris met hun naam en een figuratieve, emblematische afbeelding. Ook in oude boeken komen dergelijke herkomstmerken voor. Het zijn eersterangsbronnen voor onderzoekers van de historische leescultuur.

Gedrukte boeken zijn opgebouwd uit katernen, die uiteenlopende formaten kunnen hebben. Het grootst zijn folianten, waarvan de katernen vier pagina’s tellen. Die verkrijg je door een vel papier in twee te plooien. Een extra vouw leverde een kwarto van acht pagina’s op, een derde plooi een octavo van zestien bladzijden.

Boekbanden werden vroeger vooral met leer of perkament bekleed. Deze bandbekleding kon nog bestempeld worden. Het gebruik van bladgoud gaf de banden een karakteristieke
schittering. Ook hedendaagse boekbinders springen creatief met goudstempeling om.

Het handschrift of manuscript is het boek van de middeleeuwen. Teksten werden met de hand geschreven en gekopieerd, meestal op perkament. De boekverluchting varieert eindeloos, van gekleurde hoofdletters tot uitgewerkte miniaturen. Elk handschrift is bijgevolg uniek.

In de jaren 1450 drukte Johannes Gutenberg met behulp van losse letters zijn befaamde bijbel. Hij stond daarmee aan de wieg van de boekdrukkunst. De drukwerken die in de vijftiende eeuw verschenen noemt men daarom wiegendrukken of incunabelen.

Japans papier wordt vervaardigd uit de bast van de moerbeiboom. Het is erg duurzaam en relatief onzichtbaar op een lichte ondergrond. Daarom wordt het vaak gebruikt bij de restauratie van scheuren en gaten in papieren documenten.

Erfgoedbibliotheken bezitten vaak uitgebreide collecties kranten en tijdschriften. Die worden intensief geraadpleegd. Ze vormen immers een unieke historische bron die bericht over alle facetten van het maatschappelijke leven.

Oude, kostbare of fragiele werken worden geraadpleegd op een speciaal kussen dat de band en de binding behoedt voor schade. Het loodlint zorgt ervoor dat het boek op de gewenste bladzijde open blijft liggen zonder dat de rug moet worden platgedrukt.

Oude boeken en andere historisch waardevolle documenten staan nooit in open rek opgesteld. Erfgoedcollecties worden bewaard in speciale kluizen en magazijnen. Om plaats te besparen maakt men gebruik van verrijdbare compactuskasten.

Erfgoedbibliotheken bewaren een schat aan historische bronnen waarmee onderzoekers aan de slag kunnen. In hun leeszalen stellen ze ook de nodige naslag- en referentiewerken ter beschikking, in een omgeving die vaak het nuttige aan het aangename paart.

Het is belangrijk dat een zo breed mogelijk publiek kennis kan maken met erfgoedcollecties in bibliotheken. Daarom worden deze verzamelingen niet alleen ontsloten in catalogi. Ze worden ook zichtbaar en toegankelijk gemaakt via tentoonstellingen, beeldbanken, voordrachten en andere publieksinitiatieven.

Erfgoed in bibliotheken kan op allerlei manieren schade oplopen: door water en vuur, onder invloed van licht of van temperatuurschommelingen, maar ook door stof, ongedierte of veelvuldig gebruik. Daarom zijn preserverende maatregelen erg belangrijk; remediëren is dan meestal niet meer nodig.

Door een calamiteit kan een object vochtig worden en gaan schimmelen. Om verdere escalatie of besmetting van andere collecties te voorkomen, worden aangetaste werken in quarantaine geplaatst tot ze behandeld kunnen worden.

Gebruikers krijgen niet altijd het authentieke document te zien. Zo worden kwetsbare kranten nog maar zelden in de papieren versie ter beschikking gesteld: het alternatief is meestal een microfilm, en steeds meer ook een digitale versie. Ook voor sommige kostbare handschriften of oude drukken doen bibliotheken een beroep op reproducties om het origineel zo goed mogelijk te beschermen.

De bewaarplaats van een document in een erfgoedbibliotheek wordt bepaald door zijn afmetingen en de zorg die het eventueel nodig heeft. Daarom krijgt elk stuk een eigen signatuur of magazijnnummer. Dankzij deze combinatie van letters, cijfers of andere symbolen kan de magazijnier elk werk snel terug vinden.

Typografie is een synoniem voor boekdrukkunst, maar bij uitbreiding verwijst het ook naar typografische vormgeving. Het opmaken van evenwichtige en aantrekkelijke pagina’s is een
vak op zich, net zoals de toepassing van geschikte lettertypes. Vroeger speelden letterzetters hierbij een belangrijke rol. Vandaag is dit het werk van een grafisch ontwerper.

Tot het begin van de negentiende eeuw werden boeken meestal ongebonden verkocht. Het was aan de kopers om een beroep te doen op een ambachtelijke boekbinder. Vanaf 1800 gingen de uitgevers zelf bepalen hoe de banden werden uitgevoerd. Nieuwe technieken maakten het mogelijk om de vormgeving van deze uitgeversbanden af te stemmen op de inhoud van het boek.

In de negentiende en twintigste eeuw werd papier vooral van houtpulp gemaakt, waardoor documenten uit die periode onvermijdelijk verzuren. Heel wat belangrijke informatie dreigt
hierdoor verloren te gaan. Daarom wordt ze overgezet op een andere drager door middel van microverfilming en digitalisering. Het origineel wordt zoveel mogelijk afgeschermd van externe factoren die de aftakeling kunnen versnellen.

Papier werd lange tijd met de hand geschept. Wanneer je een vel tegen het licht houdt herken je meteen de typerende rasterlijnen die ontstaan door de geweven koperen draden van de schepzeef. Centraal in het blad tref je het watermerk aan. Die figuur verwees meestal naar de molen waar het papier werd vervaardigd.

Heel wat erfgoed van morgen, zoals e-books en elektronische tijdschriften, wordt niet langer op papier gepubliceerd, maar in digitale formaten. De duurzame bewaring van e-erfgoed vormt een hele uitdaging door de snel veranderende hard- en software. Met systeemonafhankelijke formaten zoals xml kan de leesbaarheid van informatie in de toekomst beter worden gewaarborgd.

Vanaf de middeleeuwen tot in de twintigste eeuw werden documenten geschreven met ijzergallusinkt. Deze zure inkt vreet zich mettertijd doorheen het papier. Een conserverende
inktvraatbehandeling kan de verdere achteruitgang beperken maar niet verhinderen.

Erfgoedbibliotheken dragen zorg voor ons gedrukt, geschreven en gedigitaliseerd erfgoed. Dankzij hun inspanningen zijn deze literaire, culturele en wetenschappelijke collecties toegankelijk voor huidige lezers en blijven ze ook bewaard voor volgende generaties.

Concept en coöordinatie: Eva Wuyts
Fotografie: Stefan Tavernier
Redactie: Eva Wuyts, Pierre Delsaerdt

Met dank aan:

Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, Antwerpen
Museum Plantin-Moretus/Prentenkabinet Antwerpen
Universiteitsbibliotheek Antwerpen
Bibliotheek Abdij Averbode
Openbare Bibliotheek Brugge
Bibliotheca Wittockiana, Brussel
Koninklijk Conservatorium Brussel, Erasmushogeschool
Universiteitsbibliotheek Gent
Provinciale Bibliotheek Limburg, Hasselt
Universiteitsbibliotheek KU Leuven
Stichting De Bethune, Marke
Bibliotheca Wasiana, Sint-Niklaas